Γραμματική

Σχήματα λόγου

Σχήματα λόγου σχετικά με τη σημασία των λέξεων

§ 202

Πολλές λέξεις της A.E., όπως και της Ν.Ε., έχουν εκτός από την κύρια σημασία τους και άλλες, με αποτέλεσμα να προκύπτουν λεκτικά σχήματα (λεκτικοί τρόποι), όπως:

  1. Η αλληγορία, δηλαδή η έκφραση με την οποία άλλα λέει κανείς και άλλα εννοεί στο πλαίσιο μιας τολμηρής μεταφοράς:
    Ζυγὸν μὴ ὑπερβαίνειν. [Μην παραβιάζεις το δίκαιο.]
    N.E.: Έφαγαν τα μουστάκια τους. [τσακώθηκαν]
  2. Η αντίφραση, κατά την οποία μια λέξη ή φράση αντικαθίσταται από άλλη συναφούς ή αντίθετης σημασίας. Είδη της αντίφρασης είναι:
    1. α) Η ειρωνεία, κατά την οποία ο ομιλητής χρησιμοποιεί λέξεις ή φράσεις με διαφορετικό ή αντίθετο νόημα από αυτό που έχει κατά νου, με σκοπό να αποδοκιμάσει, να εμπαίξει ή απλώς να αστειευτεί:

Ὥστε μοι δοκεῖ ὁ κατήγορος εἰπεῖν περὶ τῆς ἐμῆς ὕβρεως ἐμὲ κωμῳδεῖν βουλόμενος, ὥσπερ τι καλὸν ποιῶν. (σαν να ’κανε κανένα κατόρθωμα)
N.E.: Ωραίο αστείο! [κακόγουστο]

  1. β) Η λιτότητα, κατά την οποία μια έννοια αποδίδεται με άρνηση και την αντίθετη σημασιολογικά λέξη:
    Ἀπέθανον τῶν Θεσσαλῶν οὐ πολλοί. [ὀλίγοι]
    N.E.: Η ζημιά ήταν όχι μεγάλη. [μικρή]
  2. γ) Ο ευφημισμός, κατά τον οποίο γίνεται χρήση λέξεων ή φράσεων με θετική σημασία, αντί αυτών που έχουν αρνητική, για λόγους που σχετίζονται με προλήψεις και δεισιδαιμονίες:

τὸ εὐώνυμον κέρας (η αριστερή παράταξη) [εὖ + ὄνομα, αντί: ἀριστερόν, καθώς οι αρχαίοι απέφευγαν τη χρήση αυτής της λέξης, επειδή πίστευαν ότι οι κακοί οιωνοί έρχονται από αριστερά]
N.E.: Ειρηνικός Ωκεανός

  1. Η αντονομασία, κατά την οποία στη θέση ενός ονόματος, κύριου ή προσηγορικού, τίθεται λέξη όπως:

o   Το πατρωνυμικό αντί του κύριου ονόματος:
ὁ Πηλείδης [ὁ Ἀχιλλεὺς]

o   Το παράγωγο αντί του εθνικού ονόματος:
τὸ Ἑλληνικὸν [οἱ Ἕλληνες]

o   Η περίφραση που δηλώνει την καταγωγή ή μια ιδιότητα ενός προσώπου αντί του κύριου ή του εθνικού ονόματος:
ὦ παῖ Μενοικέως [ὦ Κρέον]
N.E.: ο εθνικός ποιητής [ο Σολωμός]

                  Η μεταφορά, κατά την οποία η κύρια σημασία μιας λέξης ευρύνεται και μεταφέρεται αναλογικά και σε άλλες λέξεις με τις οποίες έχει κάποια ομοιότητα:
Χαλκοῖς καὶ ἀδαμαντίνοις τείχεσιν τὴν χώραν ἐτείχισε. [ἰσχυροῖς τείχεσιν]
N.E.: κάλπικη αγάπη [ψεύτικη]

                  Η μετωνυμία, κατά την οποία χρησιμοποιείται:

o   Το όνομα του δημιουργού αντί για τη λέξη που δηλώνει το δημιούργημά του:
Ὅμηρον δεῖ τοὺς παῖδας ἐκστηθίζειν. [τὰ Ὁμήρου ἔπη]
N.E.: Ακούει Μπαχ.

o   Το περιέχον αντί του περιεχομένου, και αντίστροφα: 
Οὔτε γὰρ παρὰ θεάτρου δεῖ τόν γε ἀληθῆ κριτὴν κρίνειν μανθάνοντα. [παρὰ τῶν θεατῶν]
N.E.: Η αίθουσα είχε βουβαθεί.

o   Το αφηρημένο αντί του συγκεκριμένου, και αντίστροφα:
N.E.: Είσαι λεβεντιά[λεβέντης]

                  Η παρομοίωση, κατά την οποία, για να τονιστεί μια ιδιότητα ενός προσώπου ή πράγματος, αυτό παραβάλλεται με άλλο που έχει αυτή την ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό:

N.E.: Έχει καρδιά σαν πέτρα.

                  Η συνεκδοχή, κατά την οποία χρησιμοποιείται:

o   Το ένα αντί για τα πολλά ομοειδή:
N.E.: O Έλληνας είναι γλεντζές. [οι Έλληνες]

o   Το μέρος αντί για το σύνολο, και αντίστροφα:
N.E.: κάθε κλαδί και κλέφτης [δέντρο]

o   Η ύλη αντί για το αντικείμενο που κατασκευάζεται από αυτήν:
N.E.: Έβαλε πολύ χρυσάφι πάνω της. [χρυσαφικά]

o   Αυτό που παράγει αντί για εκείνο που παράγεται:
Πλῆσον κρατῆρα μελίσσης[μέλιτος] (Γέμισε τον κρατήρα με μέλι)

                  Το σχήμα κατ’ εξοχήν, κατά το οποίο η σημασία μιας λέξης περιορίζεται, ώστε αντί πολλών ομοειδών να δηλώνει τελικά ένα μόνο (το κατ’ εξοχήν) από αυτά:

N.E.: η άλωση της Πόλης [Κωνσταντινούπολης]

                  Η υπερβολή, κατά την οποία αυτό που λέγεται ξεπερνά το γνωστό και το αποδεκτό:
N.E.: Τρώει ένα αρνί στην καθισιά του.

 

Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (Α, Β, Γ Γυμνασίου), ΟΕΔΒ

 

 
 

 

Σεμινάριο

                                                                                                                                                                      

                                              

Ακολουθήστε μας

Log in